Dünyada mevcut askerî yargı sistemleri

Dünyada mevcut askerî yargı sistemleri

Genelkurmay Başkanı İlker Başbuğ ''askeri yargı dünyanın bir çok ülkesinde var'' demişti. Peki bu askeri yargının işleyişi nasıl? Bizden farkı ne?

Emekli Askeri Hakim Ümit Kardaş'ın yorumu

Hakim Bağımsızlığı Açısından Askerî Mahkemelerin Kuruluşu ve Yetkileri


Askerî hakimlik görevimi yürütürken Türkiye için önemine inandığım ve merak duyduğum askerî mahkemelerin kuruluşu ve yetkileri konusunu doktora tezi olarak aldım. 1979 yılında yapılan ve konumu doğrudan ilgilendiren Uluslararası Askerî Ceza ve Savaş Hukuku Kongresi'ne katılarak karşılaştırmalı hukuk açısından önemli tebliğler elde ettim. Tezim bu yönden de zenginleşti. Sonuç olarak dünyada askerî yargının sivilleşmesinin sağlandığını ve hatta giderek bazı ülkelerde kaldırıldığını saptadım. Bizim sistemimize de eleştirel bakarak askerî mahkemelerin ve Askerî Yargıtay'ın kaldırılmasını savundum. Tezimi tez direktörüm rahmetle andığım Prof. Öztekin Tosun çok başarılı bulmasına rağmen jüri 1983 yılı şartlarında reddetti. Bana başka bir konu almam önerildi. Israrım sonucu tezi tekrar sunarak kabulünü sağladım. Üniversite, bilimsel özgürlüğü savunma yeri olmaktan çıkmıştı. Ordinaryus unvanlı hocalar suç işlediğimi söylüyorlardı. Yazının başındaki Clamenceou'nun sözü bir üyede tepki yarattı. Savunma sırasında bir başka üye tarafından sözün bana ait olmadığı belirtilerek ikna edildi. Bugüne gelmenin o kadar da kolay olmadığını ve bulunduğumuz noktanın da ne kadar önemli olduğunu bilmemiz gerekir. 25 yıl önce üniversitede dahi tartışılamayan sorunları bugün tartışıp siyaset yoluyla çözmenin yollarını arayabiliyoruz.

Dünyada mevcut askerî yargı sistemleri

Demokratik sistemle yönetilen ülkelerden Anglosakson hukuk sistemine bağlı olanlarda askerî yargılamanın özelliği sürekli olmayan tek veya saptanmış sayıdaki olaylar için toplanıp karar verdikten sonra dağılan askerî mahkemelerin varlığıdır. İngiltere'de genel askerî mahkemelerde (general court martial) beş subay (jüri) ve bir judge advocate bulunmaktadır. Bölgesel askerî mahkemelerde de (district court martial) judge advocate bulunur. Judge advocate'ler askerî adalet işleri başkanlığı kadrosuna sivil hakimlerden atanırlar. Bu hakimler Milli Savuma Bakanlığı'na bağlı olmayıp, Lord Chancellor'a bağlıdırlar. (Lord Chancellor: İngiltere'de Adalet Bakanlığı yoktur. Adalet Bakanlığı'nın gördüğü işlerin bir kısmını görür. Bir bakıma adalet örgütünün başı gibi görünür. Ayrıca Lordlar Kamarası'nın başkanıdır. Güçler birliğinin tam bir örneğidir.) Askerî Adalet İşleri Başkanlığı MSB kuruluşu içinde olmayıp Lord Chancellor'a bağlıdır. Judge advocate'lerin atamalarını Lord Chancellor yapar. Askerî savcı ve yardımcıları da sivildir. Bu mahkemeler askerlerin askeri suçlarını yargılarlar. Subaylar jüri görevi yapar, judge advocate duruşmayı yönetir. Bu mahkemelerin üzerinde denetim görevi yapan istinaf (ikinci derece) mahkemesi vardır. Bu mahkeme İngiltere Krallık Yüksek Mahkemesi'ne bağlı sivil hakimlerden oluşur. Bu mahkemenin kararlarına karşı Lordlar Kamarası'na başvurulabilir. Ayrıca İngiltere'de Askerî Yargıtay yoktur. Krallık Yüksek Mahkemesi'nin Ceza Dairesi askerî davaların temyiz inceleme yeri olarak görev yapar. Görüldüğü gibi İngiltere'de askerî mahkemelerin işleyişinde judge advocate (sivil) bulunduğu gibi bu mahkemelerin hukuki denetimini sivil yargı mercileri yapmaktadır. İngiltere'de askerî mahkemeler hiçbir şekilde ve durumda sivilleri yargılayamazlar.

Amerika'da ise İngiltere'nin aksine askerî mahkemelerde jüriyi oluşturan subaylar yanında askerî hakim (military judge) sınıfı vardır. Suçların ağırlığına göre genel veya özel askerî mahkemeler her olay için ayrı oluşturulur. Bu sistemde askerî hakimlerin atanma usulleri, görev sürelerinin belirsizliği, komutan etkisi ve muhakeme sujeleri arasında bir ayırımın bulunmayışı ağır şekilde eleştirilmektedir. Askerî mahkemelerin üzerinde istinaf mahkemesi, bunun üzerinde de Askerî Yargıtay bulunmaktadır. Amerikalı yazar Robert Sherill ve hukukçu Charles Morgan, askerî yargıyı eleştirerek kaldırılması gerektiğini savunmaktadırlar. Amerika'da askerî mahkemeler askerlerin sadece askerî suçlarını yargılarlar. Siviller hiçbir şekilde ve hiçbir durumda askerî yargı alanına girmezler.

Kanada'da genel askerî mahkemeler İngiltere'de olduğu gibi jüriyi oluşturan subaylarla sivil judge advocate'lerden oluşur. Askerî İstinaf Mahkemesi Federal Mahkeme'den görevlendirilmiş sivil hakimlerden oluşur. Temyiz incelemesi görevini de Kanada Yüksek Mahkemesi yapar.

Anglosakson hukuk sistemine bağlı ülkelerde askerî mahkemelerin siviller üzerinde hiçbir etkisi bulunmamaktadır. Bu mahkemeler askerlerin askerî mahkemelerin varlık nedenine bağlı olan askerî suçlarına bakarlar. Ancak dikkati çeken bir diğer önemli husus, İngiltere ve Kanada'da askerî mahkemelerde jüri yanında judge advocate denilen sivil hakimlerin görevli bulunmasıdır. Daha da önemlisi istinaf ve temyiz denetimini sivil hakimlerin yapmasıdır. Yani üst hukuki denetim sivildir ve bu nedenle yargılama birliği ve tabii hakim ilkeleri doğrultusunda çift başlılığa izin verilmemiştir.

Demokratik sistemle yönetilen Avrupa hukukuna bağlı ülkelerden Belçika'da beş üyeli Savaş Konseyi'nde dört subay ve bir sivil hakim görev yapar. Askerî İstinaf Mahkemesi'nde de dört subay yanında yüksek mahkemeden bir sivil hakim görev yapmaktadır. Askerî savcılar Adalet Bakanlığı'na bağlıdırlar. Askerî mahkemelerin üst hukuk denetimini Yargıtay yapar. Belçika'da Askerî Yargıtay yoktur. Böylece yargıda çift başlılık engellenmiştir.

Hollanda'da bölge askerî mahkemelerinin başkanı sivil hakim olup ayrıca iki subay üye bulunmaktadır. Askerî İstinaf Mahkemesi'nde iki sivil hakim ve dört subay görev yapmaktadır. Temyiz görevini 1979'dan bu yana Yargıtay yapmaktadır. Hollanda'da Askerî Yargıtay yoktur. Böylece yargıda çift başlılık engellenmiştir. Ayrıca Hollanda'da askerî yargının kaldırılması yönünde çalışmalar yapılmaktadır.

Fransa'da beş üyeli Sürekli Silahlı Kuvvetler Mahkemesi iki sivil hakim ve üç askerî hakimden oluşur. Temyiz incelemesini Yargıtay yapmaktadır. Fransa'da Askerî Yargıtay yoktur. Fransa'da da askerî yargının kaldırılması yönünde çalışmalar yapılmaktadır.

Yunanistan'da askerî mahkemelerde askerî hakim sınıfı görev yapmaktadır. Temyiz inceleme yeri Yargıtay'dır. Yunanistan'da Askerî Yargıtay yoktur. Böylece yargıda çift başlılık önlenmiştir.

İspanya'da gerek Savaş Konseylerinde ve İstinaf Mahkemelerinde ve gerekse Askerî Yargıtay'da Togados denilen sivil hakimler görev yapmaktadırlar. Bazı Latin Amerika ülkelerinde de İspanya'dan esinlenilerek askerî yargıda Togados denilen sivil hakimler görevlendirilmiştir.

Demokratik sistemle yönetilen bazı Avrupa ülkelerinde ise askerî mahkeme bulunmamaktadır. Almanya, Norveç, İsveç ve Danimarka'da barışta askerî yargı yoktur. Avusturya'da ise hem barışta hem de savaşta askerî yargı bulunmamaktadır. Kuşkusuz bu ülkelerin ordularının iç disiplinini ilgilendiren disiplin hukukları bulunmaktadır. Ayrıca Japonya'da ve Gine'de de askerî yargı bulunmamaktadır.

YARGIDA ÇİFT BAŞLILIĞIN ÖNLENMESİ

Afrika'da bir süre İngiliz sömürgesi olarak kalmış olan Nijerya, Kenya, Zambiya, Swaziland ve Güney Afrika Cumhuriyeti gibi ülkeler yukarıda sözünü ettiğimiz İngiliz sistemini esas almışlardır. Cezayir, Fas, Tunus, Fildişi Sahili ve Madagaskar gibi ülkeler Fransa ve Belçika'dan esinlenerek askerî mahkemelerin işleyişine sivil hakimleri katmışlardır. Cezayir ve Tunus'ta temyiz görevini Yargıtay yapmaktadır. Bu iki ülkede Askerî Yargıtay yoktur. Böylece yargıda çift başlılık önlenmiştir. Gabon'da sivil mahkemeler askerî yargılamayı ilgilendiren bir yargılama söz konusu olduğunda kuruluşları değişerek bu davalara da bakmaktadırlar (üç sivil hakim dört asker gibi). Senegal'de ise tüm askerî şahıslar Dakar Asliye Mahkemesi'nde yani sivil mahkemede yargılanırlar. Adam öldürme davalarında tek yetkili mahkeme ağır ceza mahkemesidir.

Başta Avrupa ve Afrika ülkeleri olmak üzere dünyada askerî yargının sivilleşme yoluyla tamamen kaldırılması uygulaması ve eğilimi giderek yaygınlaşmaktadır. Bunun adil yargılanma hakkının unsurları olan tabii hakim ve yargılama birliği ilkeleriyle hakim bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkesi açısından ne kadar önem taşıdığı ortadadır. Bunu sağlayacak olan ise dünyada örnekleri görüldüğü gibi sivilleşmedir. Hakim bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkesi askerî yargıda ancak sivilleşmeyle sağlanabilmektedir. Bunun anlamı, yargının çift başlılıktan kurtarılarak tabii hakim ilkesi uyarınca yargılama birliğinin sağlanması ve ordunun iç disiplinini sağlayacak şekilde disiplin hukukunun güçlendirilmesidir. Kuşkusuz bu amaçla sınırlı olarak sivil yargı içinde uzmanlık mahkemesi olarak görev yapan asker mahkemeleri oluşturulabilir. Bunun üst hukuk denetimini birçok ülkede olduğu gibi istinaf yolunda sivil istinaf mahkemeleri, temyiz yolunda ise Yargıtay yapacaktır. O halde ivedilikle anayasanın askerî yargı başlıklı 145. maddesinin tamamen kaldırılması zorunludur. Ayrıca ceza yargısı alanında çift başlılık yaratan ve 156. maddede düzenlenen Askerî Yargıtay'ın ve idari yargı alanında çift başlılık yaratan ve 157. maddede düzenlenen Askerî Yüksek İdare Mahkemesi'nin de kaldırılması gerekmektedir. Bu yapıldığı takdirde ancak ordu kendi görev sınırları içine çekilebilecek, askerler de tabii hakimleri olan sivil hakimler önünde yargılanabilecektir. Böylece demokrasi ve hukuk devletine doğru bir kapı açılabilecektir.


Etiketler: askeri mahkeme sivil subay yargı çift başlı