– Cezayir Parlamentosu, Fransız sömürgeciliğini “devlet suçu” olarak tanımlamayı ve Fransa’dan “resmî özür” talep etmeyi amaçlayan yasa tasarısını çarşamba günü oylayacak. İki ülke ilişkilerinin derin bir krizden geçtiği bir dönemde gündeme gelen tasarının, olağanüstü bir gelişme yaşanmadığı takdirde kabul edilmesi bekleniyor.

AFP’nin incelediği metinde, Fransa devletinin Cezayir’deki sömürge geçmişi nedeniyle “hukukî sorumluluk” üstlenmesi ve bu dönemin yol açtığı “maddî ve manevî zararlar” için tazminat ödemesi talep ediliyor.

Parlamento (Ulusal Halk Meclisi) Başkanı İbrahim Buğالي, tasarının milletvekillerine sunumu sırasında bunun “tam anlamıyla egemen bir adım” olduğunu belirterek, “Ulusal hafızanın silinemez ve pazarlık konusu edilemez olduğuna dair içeriye ve dışarıya net bir mesajdır” dedi.

Yasanın kabul edilmesi hâlinde sembolik değeri yüksek olsa da, uluslararası kurumlara başvurulmadan ya da ikili bir anlaşma yapılmadan tazminat talepleri açısından pratik etkisinin sınırlı kalacağı değerlendiriliyor.

Fransa Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Pascal Confavreux, oylamaya ilişkin geçen hafta yöneltilen soruya, “Yabancı ülkelerde yürütülen siyasî tartışmalar hakkında yorum yapmıyoruz” yanıtını verdi.

“Kopuş” Vurgusu

İngiltere’de Exeter Üniversitesi’nde sömürge dönemi tarihi üzerine çalışan araştırmacı Hasni Gheitouni, tasarının “hukukî açıdan uluslararası bir bağlayıcılığı bulunmadığını ve Fransa’yı zorlayamayacağını”, etkisinin “yalnızca iç hukukla sınırlı” olduğunu söyledi. Gheitouni, buna karşın “siyasî ve sembolik etkisinin önemli” olduğuna dikkat çekerek, “Bu adım, Fransa ile tarihsel ilişkide bir kopuş anını temsil ediyor” değerlendirmesini yaptı.

Fransız sömürgeciliği meselesi, Paris ile Cezayir arasındaki gerilimin başlıca kaynakları arasında yer alıyor. 1830’da başlayan işgal, geniş çaplı sürgünler, sert bastırma politikaları ve çok sayıda ayaklanmanın kanlı biçimde bastırılmasıyla ülkenin sosyal ve ekonomik dokusunu tahrip etti. 1954–1962 arasındaki bağımsızlık savaşı, Cezayir anlatımına göre 1,5 milyon, Fransız tarihçilere göre ise 500 bin (bunların 400 bini Cezayirli) kişinin hayatını kaybetmesiyle sonuçlandı.

Cezayir’de bağımsızlık savaşı ulusal anlatının merkezinde yer alırken, Fransa’da “özür” taleplerine karşı çıkan çevreler gözetiliyor. Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, 2017’de cumhurbaşkanı adayıyken Cezayir’in sömürgeleştirilmesini “insanlığa karşı suç” olarak nitelemiş ve “Bu geçmişle yüzleşmemiz, yaptıklarımız için özür de dâhil olmak üzere” demişti. Ancak 2021’de tarihçi Benjamin Stora’nın raporunun yayımlanmasının ardından “sembolik adımlar” sözü verse de bu kez “özrü” dışlamıştı. Macron’un, Cezayir’de sömürge öncesinde bir ulusun varlığını sorgulayan açıklamaları da ülkede büyük tepki çekmişti.

Nükleer Denemeler ve Diğer Talepler

Oylama, Fransa’nın 2024 yazında Batı Sahra için “Fas egemenliği altında özerklik” planını tanımasının ardından Paris ile Cezayir arasında tırmanan diplomatik krizin gölgesinde yapılacak. Bu süreçte Fransız-Cezayirli yazar Boualem Sansal’ın mahkûm edilmesi de gerilimi artırmış, Sansal daha sonra Almanya’nın devreye girmesiyle cumhurbaşkanlığı affından yararlanmıştı.

Tasarı, Fransız sömürgeciliğinin yol açtığı tüm maddî ve manevî zararlar için “kapsamlı ve adil tazminatın” Cezayir devleti ve halkının “vazgeçilmez hakkı” olduğunu vurguluyor. Metin ayrıca Fransa’nın resmî tanıma ve özür dilemesi, nükleer deneme sahalarının temizlenmesi, nükleer ve kimyasal denemelere ile mayınlara ilişkin haritaların teslim edilmesi çağrısında bulunuyor.

Fransa, 1960–1966 yılları arasında Cezayir çölünde 17 nükleer deneme gerçekleştirmişti. Tasarıda ayrıca “yağmalanan hazine varlıklarının”, ulusal arşiv dâhil olmak üzere Cezayir’den çıkarılan tüm taşınır malların iadesi isteniyor.

Metin, sömürgeciliği “meşrulaştıran” ya da bunun bir suç olduğunu inkâr edenler için hapis ve siyasî-medeni haklardan yoksun bırakma gibi yaptırımlar da öngörüyor.

Cezayir’de Fransız sömürgeciliğinin cezalandırılmasına yönelik girişimler daha önce de gündeme gelmiş, ancak şimdiye dek yasalaşmamıştı.